PREKEN van Marcel Heyndrikx SVD

GOEDE VRIJDAG 1996

Zusters en Broeders,

Er zijn verhalen over het leven van Jezus die je maar bij één of twee evangelisten vindt. Zelfs het verhaal over Jezus' geboorte wordt alleen door Mattheus en Lucas verteld. En er zijn parabels, die je maar bij één evangelist aantreft. De parabel van de verloren zoon bv of van de barmhartige Samaritaan. Die staan alleen bij Lucas. Maar het verhaal over Jezus' lijden en dood staat bij alle vier de evangelisten.
Vier evangelisten. Vier verhalen. Over dezelfde Jezus,over, dezelfde passie. Maar ook vier verschillende verhalen. Met een eigen sfeer en met eigen accenten.
Die vier, dat zijn de grote passieverhalen. De oorspronkeliijke. Maar het zijn niet de enige.
Want na de evangelisten komen de kunstenaars. Die in hun werk het lijden en de dood van Jezus hebben uitgebeeld. Dat zijn ook passieverhalen. Kunstenaars vertellen Jezus' lijden en dood op hun manier.
Nadat wij het oude lijdensverhaal hebben gelezen bekijken wij hier in de kapel elk jaar opnieuw het lijden en de dood van Jezus, zoals die door een moderne kunstenaar zijn uitgebeeld.
Zo'n kunstwerk kan ons, helpen om het leven en de dood van Jezus beter te verstaan. Want die moderne kunstenaar is een tijdgenoot. Zijn werk spreekt de taal van onze cultuur. Je bespeurt in dat werk accenten, gevoeligheden, aarzelingen, twijfels, maar ook verwachtingen en hoop die dezelfde zijn als die van ons.

Toen ik dit jaar op zoek was naar zo' n modern kunstwerk, viel het me op dat het er zoveel zijn. Dat is niet vanzelfsprekend in een tijd dat het christelijk geloof in onze cultuur zo sterk aan invloed verliest. Trouwens, moderne kunstenaars die bv de geboorte van Jezus of een andere gebeurtenis uit zijn leven uitbeelden, zijn zeldzaam. Maar als het gaat om zijn lijden en zijn dood, zijn ze opeens bijna allemaal weer present. En dat heeft me sterk verbaasd.
Er is, bv een franse ingenieur, Gilbert Delaine, die een privéverzameling heeft aangelegd met werk van moderne kunstenaars die Jezus' lijden en dood hebben uitgebeeld. En die ene collectie omvat al 70 kunstwerken, van 63 verschillende hedendaagse kunstenaars. Sommige van die werken zijn op het eerste zicht onverstaanbaar, bizar, afstotend, zoals moderne kunst dat voor de meesten van ons wel eens meer is.
Maar allemaal vertellen ze over Jezus lijden. Ze zetten de oude traditie van de passieverhalen voort.
In 1988 is deze collectie in het museum voor moderne kunst in Duinkerken tentoongesteld. En er is toen een cataloog uitgegeven waarin een foto is opgenomen van elk van die 70 kunstwerken. Er is één werk bij, dat staat er twee keer in. De cataloog opent met een detail van dit kunstwerk. En hij sluit met een foto waarin het werk in zijn geheel staat afgebeeld.
De foto' van dat werk hebben ik laten vergroten. voor deze dienst, voor de viering van deze Goede Vrijdag.

Wat is er nu voor bijzonders aan dit kunstwerk?
Het heeft een maand op mijn kamer gestaan. En ik heb verschillende mensen naar hun indrukken gevraagd. Ik heb er ook, zelf dikwijls naar gekeken.
Geleidelijk aan zijn er zo drie dingen naar voren gekomen.
Drie eigenschappen van dit kunstwerk. En alle drie hebben ze iets te maken zowel met Jezus' lijden als met deze tijd.

Het eerste en het meest opvallende is de manier waarop de gekruisigde Jezus hier is afgebeeld.
Hij heeft nl. geen handen. En zijn armen zijn gebroken.
Hij is dus ook niet aan het kruis genageld. Maar hij is er ook niet zonder meer aan vastgebonden.  Zijn voeten zijn vastgebonden dat wel. Maar hij hangt op een andere manier aan het hout vast. Hij is er aan opgehangen. Met een koord om zijn hals opgehangen.
Er zijn in de loop van de eeuwen duizenden afbeeldingen van Jezus lijden en dood gemaakt. Naar voor zover ik weet heeft niemand het ooit opgehangen. Wat wil zo'n kunstenaar daar nu mee zeggen?
In de cataloog staat er onder de afbeelding van dit kunstwerk iets wat in een bepaalde richting wijst. Er staat daar onder, in het Engels: "Recrucified" opnieuw gekruisigd. Opnieuw en op een nieuwe manier. Die opgehangen Christus doet vanzelf denken aan mensen die werden opgehangen. En dat is in de 20^e eeuw vooral gebeurd inde concentratiekampen. Tegenstanders van het nazisme die men nog eens extra wou vernederen bv., die heeft men opgeknoopt. De Duitse dominee Dietrich Bonhoeffer bv. ,die heeft men in 1944 in het concentratiekamp Flossenbürg opgehangen.
De man die op dit kunstwerk is afgebeeld, en die is opgehangen wijst twee kanten uit : Hij verwijst naar Jezus van Nazareth die gekruisigd werd, maar hij verwijst ook naar de mensen van deze tijd, die net als Jezus hun leven hebben gegeven en die daarom werden opgehangen.
Jezus heeft ooit gezegd : "mensen die de wil doen van mijn Vader in de hemel", dat wil zeggen : Mensen die het opnemen voor mensen, mensen die opkomen voor recht en gerechtigheid : "die zijn mijn moeder, mijnzusters en mijn broers". En de kunstenaar die dit werk heeft gemaakt heeft daarmee uitgedrukt in dat soort mensen, in hen die daar zijn opgehangen, is hij opnieuw gekruisigd: re-crucified.

Er is een verhaal dat hier bij aansluit. Als ik me niet vergis is het van de joodse schrijver Elie Wiesel. Daarin wordt verteld dat er op een bepaald moment in een concentratiekamp een aantal mensen worden bestraft voor een of ander vergrijp. Die mensen worden opgeknoopt. En alle andere gevangenen moeten daarnaar gaan kijken. Als naar een afschrikwekkend voorbeeld. Een van hen die daar zijn opgehangen is nog heel jong, nog bijna een kind. En hij hangt daar te worstelen en te stuiptrekken aan dat koord. Het is een gruwelijk gezicht. En één van die andere gevangenen fluistert dan bitter: "En waar is God nu?" Het is stil, tot opeens iemand zegt : "Hij hangt daar aan die galg".
Re-crucified: opnieuw gekruisigd. Dat is het eerste wat er aan dit kunstwerk, aan deze moderne versie van het lijdensverhaal opvallend is.

Het tweede kenmerk is iets wat niet onmiddellijk zichtbaar is. Iets wat je maar later ontdekt. Het gaat nl. over iets wat er niet op staat. Iets wat ontbreekt.
Wat ontbreekt is de naam van de kunstenaar. Hij staat niet op het werk en hij is ook niet bekend. In de cataloog wordt bij dit werk vermeld: "20^e eeuw. Anoniem".
Dat is heel vreemd. In vroegere eeuwen was dat niets bijzonders dat een kunstenaar onbekend was. Maar in de moderne tijd waarin de nadruk niet meer op de groep, de familie of de gilde ligt maar veel meer op de individuele mens, komt dat praktisch niet meer voor. Ik denk dat je in een museum voor moderne kunst lang zult moeten zoeken, vooraleer je een werk tegen komt waarvan de maker onbekend is.
Heeft de kunstenaar met opzet zijn of haar naam niet vermeld? Ook dit is onbekend. Maar het heeft onvermijdelijk een belangrijk effect. Alle aandacht gaat nu naar het kunstwerk zelf. En naar datgene wat het voorstelt. De kunstenaar trekt zich terug. Hij is aan de belangstelling onttrokken. De verteller is niet belangrijk. Belangrijk is datgene wat hier wordt verteld: Over Jezus van Nazareth. Een man die volkomen goed was. Maar die toch door mensen werd vermoord. Vastgespijkerd aan een stuk hout. En over mensen uit onze tijd. Die in zijn spoor gegaan zijn. En die werden geliquideerd,net als hij.
De mensen die in deze eeuw werden opgehangen, en in wie Christus opnieuw werd gekruisigd, worden in dit werk ook niet met name genoemd. Genoemd is alleen die ene, Jezus van Nazareth. Zijn naam staat met vier letters aangeduid op het kruis. En verder is er alleen maar het koord, dat naar al die anderen verwijst.
Er zit een stuk grootheid, in wat die kunstenaar hier heeft gedaan, die bij zo'n werk geen aandacht vroeg voor zichzelf :"20^e eeuw, anoniem!" Dat volstaat. Dat is het tweede kenmerk van dit kunstwerk.

Er is denk ik nog een derde kenmerk van dit hedendaagse passieverhaal van Jezus. Maar ik geef dit met een zekere aarzeling weer, omdat het op indrukken van mij berust. Ik kan het niet bewijzen.
Maar ik heb de indruk dat de kunstenaar in dit werk een aantal details heeft aangebracht die verwijzen naar zijn geloof dat het leven niet eindigt met de dood.
Er is allereerst de sfeer van dit werk. Een werk waarin zoveel leed en zoveel menselijke tragedie is uitgebeeld.
De sfeer van dit werk is niet triest of niet terneerdrukkend. Dat soort werken bestaat ook. Bv kruisiging van Grünewald of van Servaes. Ook die zijn groot en ontroerend. Maar dit werk is anders.
Het is mooi. Het is aestetisch-aantrekkelijk. Van kleur en harmonie. Hoe rijm je dat met dit onderwerp, met dit gruwelijke lijden en die dood ? Tenzij - ja tenzij er inderdaad meer is.
Er is een ander detail dat in dezelfde richting wijst. Het lichaam van de gekruisigde Christus is geen lichaam dat er gefolterd of afstotelijk uitziet. Wel zijn de armen gebroken, om te verwijzen naar het lijden van Jezus en dat van mensen van nu. Maar verder vertoont dat lichaam geen spoor van verwoesting of van marteling. Er is zelfs geen schrammetje te zien. Het is een lichaam van een haast klassieke schoonheid, zoals je die op klassieke Griekse beelden ziet.
Dat lichaam ziet er ook niet uit als het lichaam van een dode. Het gelaat is niet dat van een gestorven mens.
De huid van de benen is niet dof maar veeleer glanzend. En de houding van de benen lijkt op die van een mens die·gaat, iemand die verder gaat. Alsof het een nieuwe mens is die leeft, die verder gaat.
Het witte touw zonder enige besmeuring, zonder bloedvlekken en de levende kleur van het olmenhout dat gevlamd is, versterken nog de indruk dat het leven niet is uitgedoofd. Het laatste woord is hier blijkbaar aan het leven en niet aan de dood.Als mijn interpretatie juist is, als die verwijzing naar het leven inderdaad een derde kenmerk is van dit kunstwerk dan heeft de anonieme maker ervan een volkomen nieuwe manier gevonden om de verrijzenis van Jezus en van hen die zijn opgehangen, opnieuw ter sprake te brengen.
Een manier die in de voorbije 20 eeuwen nog niet aanwezig was. Een manier die uiterst sober en bescheiden is en die juist daarom past in deze tijd. Een manier die het lijden lijden laat, want het is overweldigend aanwezig onder ons. Een manier waarin niet ná, maar in het lijden zelf, in de lijdende, een aanduiding wordt gelegd dat er toch meer is. Er zijn in het leven dingen die te groot zijn om te verdwijnen in de dood. Wij kunnen en wij durven dat nauwelijks nog zeggen. En wij moeten onze eigen aarzeling respecteren. Maar soms zien kunstenaars verder. Verder dan hun tijdgenoten.
En tenslotte nog dit: Wat die anonieme kunstenaar heeft gedaan in zijn werk komt hierop neer: Hij heeft zijn eigen visie gegeven op Jezus lijden, en op het verband tussen zijn lijden en dat van ons.
Is dat niet de opgave waar ieder van ons als gelovige ook voor staat?
Wij zullen, denk ik, elk van ons, en soms ten dele gezamenlijk, een antwoord moeten zoeken op deze vraag: Dat leven en dat lijden van Jezus van Nazareth, wat heeft dat eigenlijk met mijn leven te maken?
Is er iets, en wat is er dan, tussen Hem en mij?

Marcel Heyndrikx SVD