PREKEN van Marcel Heyndrikx SVD

GOEDE VRIJDAG 2006

 

 

 

Zusters en broeders,

 

Symbolen -je moet ze niet onderschatten. Dat heb ik van professor Frederik J. J. Buytendijk geleerd.

Het moet zo'n 45 jaar geleden geweest zijn. Hij gaf ons een cursus in vergelijkende psychologie. In die cursus liet hij ons een filmpje zien dat was gemaakt door een Amerikaans echtpaar. Ze hadden een klein kindje vanaf zijn geboorte samen met een even jong aapje opgevoed. En het verloop van dat hele opvoedingsproces hadden ze gefilmd. In het begin ligt dat aapje ver voor op de baby. Het aapje kan al lopen en klauteren, als dat kindje nog maar nauwelijks recht kan komen. Weken en maandenlang ligt dat aapje op kop. Maar er komt een moment waarop het aapje niet alleen zijn voorsprong verliest, maar zelfs niet meer kan volgen. Dat gebeurt wanneer de kleuter een stok grijpt en zegt: 'Ju, paard'.

Buytendijk maakte daarmee duidelijk dat de mens een symbolisch wezen is. Een aapje kun je wel signalen aanleren - tekenen verbonden met een beloning of een bedreiging. Maar symbolen gaan daar bovenuit.

Symbolen verwijzen naar iets dat niet aanwezig is. Ze maken iets zichtbaar dat niet te zien is. Ze zijn in staat, zegt Joseph Brodsky, om iets wat ver is nabij te halen. Symbolen, je moet ze niet onderschatten.

Het schilderij dat ik voor deze Goede Vrijdag heb gekozen -een gouache van Louis van Overloop (1) is een symbolisch werk.

Het is geen realistisch plaatje. Zoals de leerlingen van Jezus op dit schilderij staan afgebeeld -zo hebben ze nooit op Calvarië gestaan. Ze waren daar toen in geen velden of wegen te bekennen. Alleen de vrouwen zijn toen bij hem gebleven.

De leerlingen rondom het kruis samengetroept -zoals de schilder ze daar heeft neergezet -die verwijzen naar iets wat niet zichtbaar is.

Ze zetten ons aan het denken. "Le symbole donne à penser": het symbool geeft te denken, zei de Franse filosoof Paul Ricoeur. Het zet ons op een spoor. En, denk ik, in het geval van dit schilderij, op een dubbel spoor.

Het eerste spoor waarop dit schilderij ons zet, is het spoor van de ondergang. Het werk maakt duidelijk: Het is er mee gedaan.

De man aan het kruis is zo dood als hij maar zijn kan. Het is met hem gedaan.

Maar de suggestie is dat het ook met zijn leerlingen gedaan is. Het zijn er trouwens maar een handvol meer .Ze zijn daar samengekropen, dicht bijeen. Ze hebben het koud lijkt het wel. Ze troepen samen dichtbij het kruis. Ze kruipen er bijna onder. Warm zul je daar ook wel niet van worden.

't Is gedaan met de leider, en 't is gedaan met zijn leerlingen.

Gedaan ook met die nieuwe samenleving, waar het allemaal om begonnen was. Gedaan met dat Koninkrijk van God, dat hij drie jaar geleden zo enthousiast aankondigde en waarvan hij zei dat het toen nabij was -vlakbij. De idee dat een andere wereld, een wereld van gerechtigheid, barmhartigheid en dienstbaarheid mogelijk was -zand er over. Of cynisch: ge kunt er een kruis over maken.

Dat is het eerste spoor waarop wij door deze voorstelling worden gezet.

Maar symbolen kunnen dubbel zijn. Water bv. is symbool van het leven. Zonder water is er geen leven. Maar -denk maar aan de tsunami -het kan ook symbool zijn van de dood. Zoals ook het vuur een dubbel symbool is.

Die symbolische dubbelheid zit ook in dit schilderij.

Het verwijst naar de ondergang, het verwijst naar de dood.

Maar er zitten ook elementen in die naar toekomstig leven verwijzen.

Dat is een tweede spoor.  Die verwijzingen zijn wel minder opvallend.

Maar die man aan het kruis- meer dan één van u die dit werk al zag, meende dat hij zijn kruis wel omhoog scheen te heffen. Bijna als iemand die een overwinningsbeker boven zichzelf uit tilt. Schemert er in die afbeelding soms al iets van de verrijzenis door, vroeg iemand zich af.

En die leerlingen die gevlucht zijn,-die zijn dan toch terug gekomen. En ze staan weerom rondom hem geschaard. Blijkbaar is hij opnieuw degene die hen bezielt, en die hen bovendien samen houdt. Houden zij hem vast, of houdt hij hen vast?

In sourdine, dat wil zeggen gedempt, bescheiden, misschien maar nauwelijks hoorbaar of zichtbaar, wordt hier iets opgeroepen van wat je kunt samenvatten in dit zinnetje "En toch". En toch zullen zij verder gaan. En toch zal die boodschap over een nieuwe samenleving verder worden uitgedragen.

In een gedicht getiteld "Graf in Blauwhuis " vraagt Gerard Reve: "Dat Koninkrijk van U, weet U wel, wordt dat nog wat?" (2) Als je spektakel verwacht, dan is het antwoord: neen.

Maar als je -misschien gaandeweg- ook datgene leert zien wat zich niet opdringt maar wel aanwezig is, dan is het antwoord: ja. En het bemoedigende is: het komt er telkens weer. Maar zo menselijk.

Ik ben daar dezer dagen nog op gestoten.

Het gaat om een medebroeder die al jaren geleden is gestorven.

Een bijzonder kleurrijke figuur. Een bestuurder, jarenlang rector. Een predikant met pathos. Eén van zijn zwakke kanten was dat hij graag biljartte, en bijzonder graag won. Als je hem liet winnen, dan kon je van alles van hem los of gedaan krijgen. Daar bestaat een hele reeks verhalen over. Zo gaat hij met ons mee, in onze congregationele herinnering.

Maar dezer dagen kreeg ik toevallig een tekst in handen, precies over deze man. De tekst werd uitgesproken op zijn begrafenis, door de vrouw van een beroemde Nederlandse voordrachtskunstenaar Albert Van Dalsum. De tekst luidt als volgt:

"Ik dank u, lieve pater Schoutens, voor alles wat gij voor de Joden gedaan hebt. Gij hebt uw leven geriskeerd om zowel de christenen als de niet-christenen onder ons Joden iets terug te geven van onze vertrapte menselijke waardigheid. Ik zou willen dat er uit uw dood een organisatie geboren kan worden die niet tot doel heeft het opsporen van oorlogsmisdadigers, maar van verborgen oorlogshelden". (3) Of die organisatie er ooit gekomen is weet ik niet. Wat ik wel weet is dat toen, daar, aanwijsbaar iets van dat Koninkrijk Gods, iets van die nieuwe samenleving, zichtbaar is geweest. De Joden noemen zo iemand niet voor niets: een rechtvaardige uit de volkeren. De inspiratie van de man op het kruis brak daar toen door. Ze doet dit hier, nu en straks, altijd wel weer ergens.

Meestal verborgen. Zoals op een min of meer verborgen manier die toekomst -ook die toekomst -naast en doorheen de ondergang, in het schilderij van Louis van Overloop zichtbaar wordt.

Amen.

 

Marcel Heyndrikx SVD

 

(1)     De Wolf Koenraad: Bijbel, gebeeld en bewoord. Louis van Overloop (1926-2004) Antwerpen, Halewijn, 2003, p. 41.

(2)     Van het Reve Gerard: Nader tot U .Amsterdam, 1969.

(3)       Holman Jan: Nieuw exegetisch dagboek (nr. 14)